By Andy On The Go

Lịch sử đôi khi được kể bằng những tượng đài: Đẹp, cao, và lạnh. Còn Xuân Phượng thì khác. Bà dựng lại thời đại của mình bằng những thứ không thể đánh bóng: một lần chạy hụt hơi, một vết xước, một quyết định bẻ lái cả đời. Đọc Gánh gánh gồng gồng, cảm giác rõ nhất là bà không chỉ “viết”. Bà đang làm phim trên trang giấy.

Bà có con mắt của một đạo diễn phim tài liệu: biết đặt máy quay đúng chỗ. Không phải chỗ ồn ào nhất, mà là chỗ mong manh nhất. Bà không mô tả sự tàn khốc bằng thống kê. Bà đưa người đọc vào một khoảnh khắc mỏng như sợi chỉ, nơi số phận đổi hướng chỉ vì một vật dụng bé tí.

“Cậu về lấy chiếc bơm xe…” Rồi tiếng súng. Con đò rời bến. Chiếc xe đạp nằm chỏng chơ. Từ khoảnh khắc đó, chữ “gánh” thôi không còn là hình ảnh văn chương. Nó thành một động từ của cơ thể. Vai phải chịu. Chân phải đi. Tim phải tự dặn mình đừng quay lại nhìn quá lâu.

Nhưng thứ khiến người ta nín thở trong cuốn hồi ký này không chỉ là bom đạn. Là tình yêu. Tình yêu thời chinh chiến, đúng nghĩa, không có điều kiện để “lãng mạn”. Nó xảy ra trong những kẽ hở của thời cuộc, và thường kết thúc bằng một câu nói rất nhẹ, nhưng đủ làm nứt cả tuổi trẻ.

Đêm trên bờ đê Hậu Hiền, anh Nam nói: “Anh còn bổn phận làm con, em ạ.” Một câu thôi, nghe như gió lướt qua, nhưng rơi xuống nặng như đá. Cuộc nói chuyện kéo dài tới lúc mặt trời ửng hồng. Và sau đó là một nhận ra giản dị đến tàn nhẫn: tình yêu có thể đau đến mức “không bước chân đi được”.

Ở đây, nghệ thuật kể chuyện của Xuân Phượng đạt tới một độ tĩnh hiếm. Không gào thét, không kết tội. Bà chỉ khắc họa một bi kịch rất Việt Nam: không phải phản bội, không phải hết yêu. Chỉ là đời sống có một chữ “phải” luôn đứng cao hơn chữ “muốn”. Và cái “gồng” lúc đó không nằm ở thiếu ăn thiếu mặc, mà nằm ở phẩm giá. Nuốt nước mắt vào trong, bước tiếp mà không làm bẩn kỷ niệm, không căm hận người mình thương.

Rồi chiến tranh đưa bà đi, và tình yêu, theo một cách lạ lùng, quay trở lại như một chỗ trú. Có những lúc, tình yêu không còn là khái niệm để nói cho hay. Nó là cơ chế sinh tồn. Bà viết rất khẽ: “tôi ngủ thiếp đi trong vòng tay anh.” Câu ấy không cố tình thơ, nhưng tự nó đã là thơ, bởi nó chứa cả một triết lý giản đơn: giữa bất trắc, chỉ cần một vòng tay đủ ấm, con người đã có thể thở lại.

Đám cưới của họ cũng mang đúng tinh thần ấy: giản dị, gấp gáp, mà rực sáng. Một hội trường mái tranh tường đất. Một bì thư chúc mừng kèm 45 đồng. Và trong ký ức của bà, đó là khoảnh khắc “chưa bao giờ… cảm thấy mình lại giàu có đến thế”. Cái “giàu” ấy làm tôi dừng lại rất lâu.

Giữa thời đại tiếng nổ, một mùi hương nhỏ cũng đủ thành lễ cưới. Trước mái nhà tranh dựng vội, dây leo rừng nở hoa trắng muốt, thơm nhè nhẹ. Đẹp theo kiểu không cần chứng minh. Giữa sự thiếu thốn vật chất, vài chục đồng và một mái tranh cũng đủ làm người ta thấy đời mình có nơi để neo lại. Tình yêu thời chinh chiến được đo bằng những đơn vị rất lạ: hơi ấm, niềm tin, và sự có mặt.

Khép sách, điều đọng lại không phải là nỗi đau, mà là cách bà đi qua nỗi đau. Xuân Phượng viết về chia ly, nhưng văn phong không quằn quại. Trong sáng, gãy gọn, và đầy bao dung. Nhiều năm sau, khi nhắc lại một mối tình học sinh dang dở, bà chỉ cầu mong một điều rất người: “đừng bao giờ phải chịu cảnh chia ly như tôi.” Không oán hờn. Chỉ có lòng trắc ẩn.

Và ở đó, chữ “gánh” mở thêm một tầng nghĩa. Không chỉ gánh lịch sử, gánh mưu sinh, gánh trách nhiệm. Mà còn gánh sự tha thứ. Gánh những cuộc tình không trọn vẹn, rồi không biến nó thành gai nhọn, mà thành hành trang để sống mềm hơn, sâu hơn.

Có lẽ vì vậy mà Gánh gánh gồng gồng không hề “sến”. Nó có mùi đất, mùi khói, và mùi hoa rừng thơm nhè nhẹ trước một mái nhà tranh. Nó sống được, vì nó trả lời bằng chính đời sống của Xuân Phượng một câu hỏi rất người:

Giữa cái “phải” của thời cuộc và cái “thương” của lòng người, ta giữ lại được gì? Giữ lại cốt cách. Giữ lại một chút dịu dàng. 

Và giữ lại khả năng yêu, như một động từ.

Kỷ niệm lần thứ 2 đọc lại cuốn GGGG.

Chúc mừng sinh nhật cô Xuân Phượng.

Sài Gòn, 15.12.2025
Nguồn ảnh: Vietcetera, Ảnh tư liệu trên online, Netabooks