By Andy On The Go

Cảm nhận những phận người sau khi đọc Những Thiên Đường Mù của Dương Thu Hương 

“Thiên đường đáng sợ nhất không phải nơi ta không tới được, mà là nơi ta mù quáng dựng lên trên nỗi đau của chính người thân mình.”

Tôi gặp Hằng trên một chuyến tàu không có trong đời mình. Chỉ là một buổi tối bình thường, tôi mở Thiên đường mù ra ở trang đầu, và bỗng thấy mình ngồi chung toa với một cô gái Việt Nam đang lao đi giữa xứ tuyết. Ngoài cửa kính là những hàng bạch dương trôi ngược, trong khoang là mùi áo khoác ẩm và hơi người xa lạ, còn trong đầu Hằng là cả một mê cung ký ức: làng quê, cải cách, những căn nhà bị tịch thu, những khuôn mặt thân thuộc bị bẻ cong vì hận thù.

Tôi nhìn Hằng và có cảm giác cô không chỉ mang theo một chiếc va li, mà mang cả tro tàn của một thời đại. Cậu Chính nằm ở đầu kia chuyến tàu, trên giường bệnh, chờ cháu gái đến. Nhưng thật ra, người chờ, không phải chỉ có ông. Cả quá khứ của gia đình, cả những “thiên đường” mà người lớn xây lên, đều đang đợi Hằng đối diện.

Trong dòng chảy ký ức ấy, người hiện lên rõ nhất với tôi lại là cô Tâm. Lần đầu Hằng bước vào nhà cô, tôi tưởng tượng mùi vỏ cam, mùi đất ẩm ngoài vườn, tiếng vàng vòng lách cách trên tay một người đàn bà đã đi qua lửa. Tâm làm tôi rùng mình nhiều hơn là thương. Có gì đó rất sắc, rất gồng trong cách cô nói, cách cô yêu, cách cô ôm lấy Hằng như ôm một thứ bảo chứng cuối cùng cho dòng họ.

Cô đã đi từ chỗ bị lôi lên đấu tố, nhà cửa tan nát, tới chỗ có lại được tất cả: nhà vườn, cây trái, vàng bạc, quyền lực thầm lặng trong làng. Cô dựng cho mình một “thiên đường” đầy đủ vật chất. Nhưng mỗi lần cô kể chuyện cũ, tôi cảm giác như có ai đó đang nghiến răng. Hằng nhìn cô và nói với chính mình rằng người đàn bà ấy đã biến thành “một cỗ máy của ý chí phục thù”. Đó không còn là một người sống cho hạnh phúc, mà là một người sống nhờ ngọn lửa oán hờn. Thiên đường của cô được xây bằng ký ức của những đêm đấu tố, bằng tiếng khóc của cha Hằng, bằng khát vọng “phải ngoi lên cho bằng được để không ai dám chà đạp mình nữa”.

Tôi không dám hỏi: nếu lấy đi ngọn lửa phục thù ấy, thiên đường của cô Tâm có còn lại gì.

Đối diện với cô Tâm là mẹ Quế. Một người đàn bà khác, cũng đứng trên đống gạch vụn của một gia đình bị đánh sập, nhưng chọn một con đường khác. Trong tưởng tượng của tôi, Quế luôn cúi đầu, tay không ngơi nghỉ, mắt lúc nào cũng thấp thỏm. Bà chỉ mơ tới một thiên đường rất nhỏ: có chỗ chui ra chui vào, có cơm nuôi con, không bị xua khỏi cửa.

Bà chấp nhận ở nhờ nhà em trai, chấp nhận bị khinh khi, chấp nhận mọi thiệt thòi. Thiên đường của bà là một căn phòng chật chội nhưng yên ổn, một mái nhà không đuổi mình ra giữa đêm mưa. Lạ là giữa cái chật chội ấy, vẫn còn sót lại một câu nói mà tôi nhớ rất lâu. Khi cô Tâm quyết đòi “trả đủ” món nợ năm xưa, Quế vừa khóc vừa nói: “Oán thù chỉ nên cởi, đừng nên buộc lại nữa”. Câu nói như một khe sáng nhỏ trong mái nhà tối. Người đàn bà ấy, dù kiệt sức và bị dồn nén, vẫn nhận ra rằng thiên đường nào dựng trên thù hận thì sớm muộn gì cũng sập xuống đầu con cháu.

Nhưng nhận ra không có nghĩa là thoát được. Quế vẫn bị chôn chân ở quán nước ven đường, trong một đời sống không bao giờ ngẩng hẳn mặt lên. Thiên đường yên ổn của bà, xét đến cùng, cũng được xây trên nỗi đau bị nuốt ngược vào trong, trên những lần nhịn cho qua, cho xong.

Rồi đến cậu Chính. Tôi không thể ghét nổi nhân vật này một cách đơn giản. Ông vừa đáng giận, vừa đáng tội. Trong từng trang sách, ông hiện ra như một người say một thứ rượu vô hình: rượu lý tưởng, rượu lập trường, rượu quyền lực. Ông nói với chị gái bằng thứ ngôn ngữ được học thuộc ở đâu đó, về giai cấp, về lựa chọn, về việc “phải dứt bỏ mà xây dựng gia đình mới”. Ông đòi hỏi người khác phải hy sinh, để cái thiên đường cách mạng của mình trông thật tinh khiết và ngay ngắn.

Nhưng thiên đường ấy cũng có nền móng rất trần tục. Người ta nhắc tới cái tài “chiều ý thủ trưởng”, những bữa nhậu, những mối quan hệ cần phải giữ. Đằng sau màu đỏ chói là những thỏa hiệp nhỏ, những cú nhón chân, những cú cúi đầu mà chính ông cũng không còn phân biệt được đâu là vì lý tưởng, đâu là vì chiếc ghế đang ngồi. Ông từng góp phần đẩy gia đình chị gái đến chỗ tan nát. Ông rời làng với tư thế người chiến thắng. Và ông chết trên xứ người như một kẻ thua trắng: gia đình rã đám, vợ con xa lạ, thân xác tàn tạ, chỉ còn một cô cháu gái mang tro mình về.

Khi Hằng nhìn cậu trong căn phòng bệnh viện ở Matxcơva, tôi thấy đó không chỉ là cuộc gặp giữa cháu và cậu. Đó là cuộc đối diện giữa một thế hệ mới với cái thiên đường cũ mà nó đang phải trả giá. Tro cậu Chính nhẹ, nhưng những ký ức mà Hằng mang về là một khối nặng.

Giữa những người lớn ấy, Hằng giống như người đi trên cầu khỉ bắc qua hai bờ vực. Một bờ là thiên đường báo oán của cô, một bờ là thiên đường chịu đựng của mẹ, trên cao nữa là thiên đường ý thức hệ của cậu. Ai cũng bảo đang sống vì điều đúng, ai cũng tin mình bị ép phải hy sinh, ai cũng nghĩ nếu vượt qua thêm một đoạn nữa thôi, sẽ tới được bờ hạnh phúc. Nhưng mỗi bước họ đi lên, là một người thân mất đi, một mối quan hệ gãy, một đứa trẻ trong nhà phải lớn lên với vết nứt trong lòng.

Điều làm tôi ám ảnh không phải là cảnh đấu tố, không phải là những con số hay khẩu hiệu, mà là cái khoảnh khắc rất nhỏ ở cuối truyện: khi Hằng quyết định bán nhà vườn, trả lại mọi thứ cô Tâm để lại, rồi lặng lẽ rời đi. Cô không tuyên ngôn gì hùng hồn. Cô chỉ từ chối tiếp tục sống trong một không gian mà từng viên gạch, từng gốc cam, từng món đồ đều dính mùi oán hận. Cô không muốn thiên đường của mình được dựng bằng những viên gạch đó.

Đọc đến đó, tôi buông sách xuống và ngồi im khá lâu. Tôi nghĩ về những người thân quanh mình, về những ước mơ “an ổn”, “thành công”, “vươn lên” đã được nói với tôi từ bé. Trong những giấc mơ đó, có bao nhiêu phần là tình thương, và có bao nhiêu phần là nỗi sợ bị coi thường, bị dẫm đạp, bị bỏ lại. Có bao nhiêu mục tiêu tôi từng đặt ra, mà nếu nhìn kỹ, cũng thấp thoáng bóng dáng những thiên đường dựng xây trên nỗi đau của ai đó: của chính mình, của người thân, của một đứa trẻ bị bắt phải “ráng thêm một chút nữa”.

Thiên đường mù không chỉ tôi cách lên án. Nó bắt tôi soi lại. Nhìn cậu Chính, tôi tự hỏi mình đã bao lần nhân danh “đúng đắn” để làm đau người khác. Nhìn cô Tâm, tôi hỏi mình đã ôm bao nhiêu vết thương đến mức nó trở thành lý do tồn tại. Nhìn mẹ Quế, tôi hỏi mình đã im lặng chịu đựng bao nhiêu điều chỉ vì sợ mất một chút yên ổn mong manh. Và nhìn Hằng, tôi học được một lựa chọn giản dị mà khó: dám bước ra khỏi những thiên đường đã bày sẵn, dám xây một đời sống nhỏ thôi, nhưng không đứng trên vết thương của ai.

Có lẽ, điều đáng sợ nhất không phải là không có thiên đường, mà là khi mình đang ở trên một cái, nhưng phải nhắm mắt lại để khỏi nhìn thấy nỗi đau nằm dưới chân mình.

Nếu đi hết Thiên đường mù rồi hỏi: “Vậy thiên đường không mù là gì?”, với tôi, câu trả lời rất nhỏ.

Thiên đường không mù không phải là một nơi chốn hoành tráng, không phải “thành công”, “vinh quang”, “vươn lên” theo bất kỳ định nghĩa tập thể nào. Thiên đường không mù là một đời sống mà ở đó, bạn không cần nhắm mắt lại trước nỗi đau của ai để tiếp tục bước đi. Không phải dựng hạnh phúc của mình trên sự im lặng, hy sinh, bị chôn vùi của người khác.

Thiên đường không mù là khi ta dám nhìn thẳng vào quá khứ, vào những vết thương trong gia đình, trong chính mình, mà không lấy chúng làm cái cớ để trả thù hay để chịu đựng mãi. Đó là nơi oán thù được “cởi” ra, đúng như lời mẹ Quế đã nói mà cả đời bà không làm trọn. Là chỗ ta chấp nhận buông một phần “được hơn, thắng hơn, vinh quang hơn”, để giữ lại sự tử tế với những người đi cùng mình.

Có thể nó chỉ là một căn phòng thuê nhỏ, một công việc bình thường, một vòng tay ít tiền nhưng không ai phải cúi đầu, không ai bị coi là “vật tế thần” cho giấc mơ của người khác. Ở đó, ta được phép chậm lại, được phép nói “đủ rồi”, được phép rời khỏi những cuộc leo thang chỉ để chứng minh giá trị bản thân.

Nếu phải gói lại trong một câu, tôi sẽ nói: “Thiên đường không mù là một đời sống không hoàn hảo, nhưng sáng rõ. Nơi mỗi bước chân đi tới không mang theo tiếng rên của ai bị bỏ lại phía sau, kể cả chính mình.”

Sài Gòn, một ngày mưa tháng 12.2025