By Andy On The Go

Hàng ba là khoảng hiên có mái che trước cửa, nối sân với gian nhà. Ở Nam Bộ người ta gọi hàng ba, ở Bắc Bộ thường gọi hiên, ở Huế là hiên nhà rường nhìn ra vườn. Dù tên khác nhau, tinh thần giống nhau: một không gian chuyển tiếp vừa che nắng mưa vừa giữ nhịp sống gia đình.

Về kiến trúc khí hậu, hàng ba là lớp đệm. Mái đua sâu giảm bức xạ, hiên thoáng cho phép gió lùa, mưa tạt bị hãm lại, nhiệt bên trong ổn định hơn. Nhờ đó vật liệu bền hơn, đồ đạc đỡ bạc màu, và ngôi nhà tiết kiệm năng lượng mà vẫn dễ chịu. Về văn hóa, đây là phòng khách mở. Người lớn uống trà, trẻ con chơi chuyền, hàng xóm ghé kể dăm ba chuyện. Công việc tay chân nhẹ như đan lát, lặt rau, phơi trái cũng diễn ra ở đây. Hàng ba vì thế là nơi chắt lọc âm thanh trong ngoài, giữ sự riêng tư mà không tách khỏi cộng đồng.

Sự khác biệt vùng miền làm nên những dáng hàng ba khác nhau. Ở Bắc Bộ, hiên nhà gỗ 3 đến 5 gian đi kèm sân gạch. Cột hiên nhỏ dần từ trong ra ngoài tạo nhịp chuyển tiếp, mái dốc phủ sâu chống mưa phùn. Hiên là nơi đặt đôi ghế mây, chiếc phản mùa gặt, giàn thiên lý buông bóng. Không gian này làm dịu tiết trời nồm ẩm, đồng thời là sân khấu của lễ nghi nhỏ mỗi ngày.
Ở Trung Bộ, đặc biệt Huế, hiên gắn với nhà rường và khu vườn. Mưa miền Trung dày và gió mạnh nên mái đua lớn, vì thế hiên sâu và râm mát. Từ hiên nhìn ra hồ cạn, mô đất, bụi chuối, cây thị. Người Huế chuộng nhịp sống chậm, hiên là nơi đọc sách, châm nén hương, tiếp khách thân mật. Khả năng lọc ánh sáng và dẫn gió khiến hiên trở thành bộ máy vi khí hậu tinh tế mà ít lời.

Ở Nam Bộ, hàng ba rộng và phóng khoáng. Vùng sông nước cần thông thoáng và tầm nhìn, nên hàng ba thường kê ghế bố, mắc võng, bày bàn thấp để ăn cơm mát. Với nhà sàn tránh lũ, hàng ba như một phòng sinh hoạt nhìn ra kênh rạch, là nơi lắng nghe con nước lên xuống. Lối sống mở của người miền Nam hiện rõ ở đây: ai ghé cũng có chỗ ngồi, chuyện trò không cần nghi thức.

“…Đêm đêm ra đứng hàng ba
Trông về quê mẹ lệ sa buồn buồn…”
(Em Về Miệt Thứ, Hà Phương)

Bước vào đô thị, hàng ba biến dạng thành hành lang mái che hay mái hiên liên tục trước dãy nhà phố. Ở Sài Gòn Chợ Lớn, dải hiên giúp buôn bán thuận tiện, người đi bộ tránh nắng mưa. Ở biệt thự và công thự thời thuộc địa, veranda là diễn giải khác của hàng ba, nhấn vào thông gió ngang và bóng râm sâu, hòa nhập rất tự nhiên với khí hậu nhiệt đới.

Ngày nay, nhà ống cao tầng thường thiếu hiên, còn căn hộ thay bằng ban công. Tuy vậy, tinh thần hàng ba vẫn có thể tái lập: loggia sâu thay cho ban công mảnh, mái đua kỹ lưỡng, lam che nắng, cửa trượt mở rộng, khoảng sân nhỏ trước nhà, dải ngồi ngoài trời dùng chung. Quan trọng là giữ nguyên tắc lớp đệm khí hậu và lớp đệm xã hội. Một bên làm mát, một bên giữ kết nối.

Làm sao cho hiên đủ sâu để hữu dụng, mở đủ thoáng để gió vào, khép đủ kín để riêng tư; kết nối được tầm nhìn ra cây xanh, nước và bầu trời; dùng vật liệu bền khí hậu như gạch, gỗ, đá, gốm; và nhất quán với ngôn ngữ địa phương.
Khi ấy, hàng ba không chỉ là phần thừa ra của mái, mà là ký ức sống dưới mái của người Việt. Để câu chuyện được bắt đầu. Từ hàng ba.
Đà Lạt, tháng 10.2025