By Andy On The Go

Khi quan sát đầu rồng hay sống lưng Naga, tôi thường nghĩ đến hai việc cùng lúc: tổ chức không gian và tổ chức niềm tin. Kiến trúc đặt sinh vật thiêng đúng vào những điểm then chốt của hành trình từ ngoài đời vào miền linh thánh. Tâm linh trao cho chúng ý nghĩa bảo hộ, dẫn đường, kết nối nước và trời.

Ở Angkor, Naga nhiều đầu nằm dọc cầu đá bắc qua hào nước. Kiến trúc tạo một trục đi thẳng vào đền, còn Naga biến cây cầu thành chiếc dây nối giữa biển vũ trụ và núi thiêng. Mỗi đầu rắn xòe ra như một mái che, báo hiệu bạn đã bước qua ranh giới.

Tại Lào, bậc thềm vào sim thường có Naga chạy dọc lan can. Hình rắn uốn cong dẫn mắt và dẫn chân, gom năng lượng của người hành hương rồi đưa vào chính điện. Sự mềm mại của đường cong làm dịu tiếng động bên ngoài.

Ở Thái Lan, phong cách Sukhothai chuốt Naga thon và cao. Đầu vươn lên sát mái chùa, biến đường gờ mái thành một câu kinh. Đường nét kiến trúc và đường nét biểu tượng trùng nhau trên không trung.

Rồng thời Lý ở Việt Nam mảnh, thân như dòng nước, thường nằm trên bờ nóc hoặc gạch trang trí. Không gian vươn dài theo mái, rồng như nhắc người xem hạ giọng và đi chậm.

Myanmar dùng khối lớn, phủ vôi trắng. Tượng canh cổng tạo cảm giác vững chãi. Từ sân chùa nhìn lên tháp, mắt đi theo thân tượng rồi dừng ở đỉnh zedi (“Zedi” trong tiếng Miến Điện có nghĩa là “tháp” hoặc “chùa”), nơi ý niệm giác ngộ được đặt để một cách hài hoà. 

Bali ưa chạm khắc dày. Rồng hiện diện trên cổng tách đôi và phù điêu, vừa nghiêm vừa lễ hội. Hình khối nhắc mối quan hệ núi và biển trong quy hoạch làng.

Kelantan ở Malaysia và Borneo của Brunei tiết chế hình tượng. Rồng và Naga chuyển hoá thành mô-típ hoa văn, bám theo nhịp gỗ, theo tấm ván hồi. Tinh thần bảo hộ được nói bằng ngôn ngữ trừu tượng, phù hợp bối cảnh Hồi giáo.

Với người Maranao ở Philippines, mô-típ naga luồn vào hoa văn Okir (họa tiết thực vật hình học và đường nét uốn lượn, lấy cảm hứng từ lá và dây leo, các họa tiết dân gian của các dân tộc Moro và Lumad ở miền Nam Philippines) trên kèo, tay console, biến cấu kiện chịu lực thành dấu ấn bảo vệ căn nhà.

Trong mọi trường hợp, rồng và Naga đều đứng ở nơi chuyển tiếp: bờ hào, bậc thềm, chân mái, cổng vào. Kiến trúc cần các điểm neo để dẫn hướng và làm rõ trục. Tâm linh cần các canh giữ để lọc ồn ào của trần thế. Sinh vật thiêng làm cả hai việc cùng lúc.

Naga gắn với nước, với ký ức của sông. Rồng gắn với trời, với hướng vươn lên. Khi hai lớp nghĩa gặp nhau trong một công trình, người bước vào không chỉ đi qua không gian. Họ đi qua một tiến trình tâm thức: rửa sạch, định tâm, rồi ngước nhìn.

Nhìn vị trí đặt tượng so với trục chính. Lần theo đường cong của lan can và mái để thấy cách kiến trúc dẫn khí và dẫn người. Chạm vào vật liệu để cảm nhận lớp thời gian: đá sa thạch mòn, vôi vữa mát, gỗ sẫm bóng ở chỗ nhiều tay đặt. Lắng nghe âm thanh thay đổi khi bước qua ngưỡng. Đó là lúc không gian chuyển vị và niềm tin lên tiếng. Quan sát đường đi của gió và của bóng trên vảy rồng. Hít vào chậm. Thở ra chậm. Khi thân tĩnh lại, bạn sẽ thấy kiến trúc không chỉ để nhìn. Kiến trúc đang làm việc với tâm của mình và Naga và rồng chính là một bản vẽ kín đáo của niềm tin, đặt đúng nơi để dẫn người đi từ ồn ào vào tĩnh lặng.

Sài Gòn, 17.10.2025