Andy On The Go

Tôi đến Nhật trong mùa nắng gắt. Mỗi ngày là một cuộc dã chiến giữa bề mặt bê tông và luồng gió mỏng. Và giữa cái nóng ấy, các công trình của Tadao Ando cho tôi một nhịp khác. Ông không hứa mát lạnh. Ông cho một chỗ đứng yên. Khi đã đứng yên, mọi thứ tự dịu.

“ánh rọi vào
bụi bay thành sợi chỉ
người bớt vội”

Andy On The Go

Book Forest, Nakanoshima: bài học mở đầu

Giữa hai dòng sông, rừng sách của Ando nhỏ và ấm. Bê tông mịn, gỗ ấm, khe sáng chắt như nét bút. Trẻ con được thả đi theo chủ đề, người lớn như tôi tự nhiên hạ giọng, nép vào mé hiên nghe tiếng nước. Ở đây tôi hiểu câu “ít vật liệu, nhiều trải nghiệm” là chuyện rất đơn giản. Bước chân chậm lại, giác quan bật sáng.

Church of the Light, Ibaraki: bài học vắng mặt

Tôi đến khi bảng “đóng cửa” treo ngay cổng. Chỉ đứng ngoài, vẫn thấy vệt thập của ánh sáng cắt đôi khoảng tối trong ảnh và ký ức. Ando tránh cửa chính. Ông bắt bạn đi vòng quẩn quanh một chút, rồi mới cho đối diện thập giá. Không vào được cũng là một trải nghiệm: nhận ra kiến trúc vẫn có thể tác động khi nó… vắng mặt.

Mẹo nhỏ: xem lịch và hẹn trước. Đến nơi, đi chậm. Đừng chụp một tấm rồi rời đi. Đứng lệch trục, nhìn lâu đủ để thấy bụi trong không khí đổi màu.

Garden of Fine Arts, Kyoto: nước và kính kể chuyện

Bảo tàng ngoài trời ít người biết. Tranh in gốm đặt trong dòng nước. Kính, nước và bóng người thành ba lớp di chuyển. Chiều xuống, rìa nước sáng như một sợi kim loại. Tôi nhận ra Ando không cần nhiều hình. Ông chỉ cần mặt phẳng, một độ dốc, một màn nước. Còn lại là giờ giấc. Xế chiều là giờ đẹp nhất vì ánh đi xiên.

“nước trượt khẽ

một bức tranh biết thở

người trôi ngang”

Hyogo Prefectural Museum of Art: bậc gió và ký ức

Ở Kobe, bậc thang ngoài trời mở thẳng ra vịnh. Gió biển đi qua, tiếng thành phố nhỏ lại. Tầng trên có Tadao Ando Gallery. Mô hình, bản vẽ và những đường đi của ánh sáng được kể bằng tay nghề mộc mạc. Tôi ngồi ở bậc, hiểu vì sao Ando luôn chừa khoảng rỗng. Khoảng rỗng là nơi ký ức trú ngụ sau động đất, là chỗ người ta ngồi thở cùng nhau. Hãy lên mái có “Green Apple”, góc gió rất đã.

Honpukuji Water Temple, Awaji: đi xuống mới tới

Một hồ sen hình oval nằm trên mặt đất. Ở giữa là khe thang hẹp kéo bạn đi xuống chính điện sơn đỏ. Thiền vị ở đây nằm trong việc bước theo nhịp sâu dần. Trên đỏ, dưới mát, giữa là ánh phản từ mặt nước. Tôi ngồi rất lâu ở bậc cuối, nhìn ngược lên khe trời. Thời gian bỗng có trọng lượng.

Mẹo: đi sáng muộn hoặc xế. Mùa nóng đội mũ, mang nước. Vào không gian thờ, nói nhỏ, cất máy ảnh một phút để mắt kịp thích nghi.

Awaji Yumebutai: bậc thang biết mơ

Một sườn đồi từng bị đào đất, nay trở thành vườn bậc. Hyakudanen xếp ô vuông như lưới kẻ, hoa đổi theo mùa. Buổi chiều, mép bậc và thành bồn lên khối sắc nét. Tôi đi chậm để nghe đầu gối và hơi thở. Ở đây chữ “tưởng niệm” không cần tượng đài. Nó nằm trong lao động của bước chân. Nên canh giờ xe bus về ngay khi đến. Nắng phản từ bê tông rất gắt, mang mũ rộng và nước.

Sayamaike Museum: thời gian có vân

Một bức rèm nước đổ ào trước tiền sảnh. Mát tức thì. Bên trong là mặt cắt con đê cổ cao gần mười sáu mét, rộng hơn sáu mươi mét. Đất, gỗ dẫn nước, vệt địa chấn hiện rõ như thớ gỗ già. Ando ở đây lùi nửa bước để cho lịch sử kể. Tôi hiểu kiến trúc có thể im mà không vô cảm. Mẹo: bảo tàng miễn phí, hay nghỉ thứ Hai. Nếu nóng, vào xem trước rồi ra sân đợi lượt thác kế tiếp.

Tôi học được gì từ chữ ký Ando

Một là ánh sáng là vật liệu. Ông không “chiếu” mà “dẫn”. Ở Church of the Light, ánh đi thành vệt thập. Ở Garden of Fine Arts, ánh trượt trên nước, vẽ đường giới hạn giữa tĩnh và động.

Hai là bê tông trần cần kỷ luật. Khi vật liệu ít, chi tiết lộ. Một đường lỗ tie lệch sẽ phá nhịp. Khi mọi thứ đúng, bê tông biết thở.

Ba là hành trình như nghi lễ. Không vào thẳng. Đi vòng, nén, rồi mở. Người dùng buộc phải có mặt bằng cả thân thể và tâm trí.

Bốn là khoảng rỗng biết ôm người. Hiên sâu, bậc dài, sân âm. Ở Hyogo, chỉ cần thêm một bậc là cộng đồng có nơi ngồi bên nhau.

Năm là nước là tấm gương thời gian. Ở Sayamaike, nước không trang trí. Nước là ký ức, là lớp mát cho những ngày nắng khét.

Tôi cũng nhận mặt các giới hạn. Nắng phản từ bê tông có thể gắt. Lộ trình đẹp nhưng dài có thể mệt với người lớn tuổi. Và nếu bảo trì kém, bùa mê sẽ rơi. Nhưng chính vì vậy tôi trân trọng những nơi Ando làm “vừa tay” với khí hậu và công chúng: Book Forest ấm, Hyogo thở, Water Temple lắng, Sayamaike kể.

Nhìn Ando, nhìn Nhật

Đi qua các công trình, tôi thấy một Nhật Bản kiên nhẫn. Họ chọn trật tự nhỏ để có sự yên lớn. Họ ít nói mà làm rất tới. Họ coi thiên nhiên là đối tác, không phông nền. Và khi xã hội cần hồi phục, họ dùng bậc thang, hiên, nước để chữa lành, hơn là loa phóng thanh.

Một ngày đẹp với Ando theo tôi chỉ cần ba điều: đến sớm hoặc rất xế để nghe ánh đổi giọng. Đi đúng đường ông vạch, đừng tắt lối để giữ nhịp nén rồi mở. Ngồi im hai phút ở hiên hoặc bậc, nghe gió, nghe nước, nghe tiếng bước mình.

Trên đường rời Kansai, tôi hiểu vì sao chuyến đi của mình là một tour kiến trúc song song một tour… học hít thở. Học hít thở giữa nắng. Học hít thở trong một căn phòng đỏ dưới mặt nước. Học hít thở trên một bậc thang nhìn ra biển. Tadao Ando không làm tôi mát ngay. Ông chỉ chỉ cho tôi vị trí của gió. Phần còn lại, tôi tự đi đến.

Sài Gòn, 07.09.2025